STAP 5: Hoe kan ik als leerkracht omgaan met de dood in mijn kleuterklas?

Belangrijk is dat we als leerkracht zorgen voor een sfeer van vertrouwen en verbondenheid. Wanneer kinderen deze sfeer aanvoelen gaan ze zich onmiddellijk veiliger voelen. Wanneer kinderen zich veilig voelen, kunnen ze hun verdriet uiten. Als dit niet het geval is, stellen ze dit rouwen uit. Het is als leerkracht belangrijk om je te blijven informeren hoe het met het kind gaat, ook als het kind zich afsluit. We moeten ons medeleven blijven tonen ten opzichte van het kind. Op die manier voelt het kind dat je afweet van het verdriet en dat je er voor hem bent. 

Leerkrachten kunnen kinderen ondersteunen door hen na verlies of pijn de kans te geven tot creatieve expressie. Kinderen kunnen nog niet altijd verwoorden wat ze voelen en daarbij kan het bijvoorbeeld helpen om hen te laten schilderen, tekenen, boetseren, muziek maken, etc. Dit maakt het voor kinderen gemakkelijker om over hun gevoelens en gedachten te communiceren. Kunstzinnig werken wordt vaak aangevoeld als veilig, want je hoeft niet te praten over jezelf maar toch kan je je uiten. Wanneer we kleuters muzisch laten werken na rouwen of verdriet is het belangrijk om kinderen ook te laten vertellen over wat ze gedaan hebben. Een belangrijke tip voor leerkrachten daarbij is dat het belangrijk is om kinderen te laten vertellen en er zelf geen betekenis aan te koppelen. Wanneer we dit doen ontnemen we kinderen een belangrijke kans.

We kunnen als leerkrachten belangrijke personen zijn in het leven van rouwende kinderen. Wanneer er een verlies optreedt binnen een gezin of familie verandert er vaak veel voor een kind. Hierdoor gaat het kind zich thuis niet meer veilig voelen. Op school daarentegen blijft alles zoals voordien. Hierdoor kan het zijn dat kinderen zich hier op dat moment veiliger voelen dan thuis. Dit kan ervoor zorgen dat ze hun verdriet eerder op school gaan uiten dan thuis. 

Hieronder geef in enkele suggesties uit de literatuur van mogelijke activiteiten die leerkrachten kunnen doen om een overlijden een plaats te geven in de klas. 

Er kan bijvoorbeeld gewerkt worden met een herdenkingshoekje waarin allerlei zaken over de overleden persoon verzameld worden. Kinderen kunnen dan even in het hoekje gaan zitten wanneer ze even 'bij de persoon' willen zijn of even alleen zijn. Leerkrachten kunnen kleuters daarbij de kans geven om dingen van thuis mee te brengen om in het hoekje te leggen. 

Ook werken met verhalen kan voor kleuterjuffen een grote hulp zijn. 

Hieronder wil ik kort enkele mogelijke prentenboeken weergeven. 

•   Lieve oma pluis

De oma van Nijntje sterf. Het is net alsof ze ligt te slapen, maar ze ademt niet meer. Nijntje heeft veel verdriet. Op een rustig plaatsje in het bos wordt oma begraven. Nijntje brengt mooie bloemetjes naar oma en zet ze op het graf. 

Dit boek is geschikt voor jonge kleuters. Het is te gebruiken vanaf 2 jaar. Het is erg geschikt voor de kleuters van de instapklas en de eerste kleuterklas.

•   Kikker en het vogeltje 

Kikker vind een vogeltje. Varkentje, Haas en Eend komen ook kijken. Ze denken samen na over wat er met het vogeltje is gebeurd. Kikker denkt dat hij kapot is, dat het vogeltje het niet meer doet. Varkentje denkt dan weer dat het vogeltje gewoon wat ligt te slapen. Uiteindelijk zegt Haas dat het vogeltje dood is. 

Maar dood zijn, wat is dat? vraagt Kikker zich af. 

Ze begraven het vogeltje samen en gaan dan verder met de alledaagse dingen. Kikker komt aan het einde van het verhaal tot de conclusie dat het leven prachtig is en ziet dan een ander vogeltje fluiten in een boom. 

Dit prentenboek is geschikt voor kleuters vanaf 4 jaar. 

•   Rikki en de eekhoorn 

Dit is ongeveer hetzelfde verhaal als 'Kikker en het vogeltje'. De prenten zijn alleen meer geschikt voor jongere kleuters. 

Het verhaal gaat over Rikki die in het bos gaat zoeken naar kastanjes. Maar wat vindt hij daar op de grond? Het is een eekhoorn. Rikki vraagt zich af of hij ligt te slapen, of hij ziek is, of hij een pootje gebroken heeft. Rikki gaat zijn vriendinnetje Anni halen. Samen brengen ze de eekhoorn naar Rikki's mama. Zij weet meteen wat er aan de hand is en legt dit uit aan de kleuters. 

Dit prentenboek is geschikt voor kleuters vanaf 3 jaar. 

•   Derk Das blijft altijd bij ons

Derk Das is een goede vriend van alle dieren in het bos. Maar hij is oud geworden, heel oud. Op een dag vindt Victor een brief van Derk Das waarin hij schrijft dat hij een lange tunnel is ingegaan. Hij neemt afscheid van de dieren in zijn brief. Das' vrienden zijn erg verdrietig, maar later herinneren ze zich dat hij hen allerlei dingen geleerd heeft. De dieren missen Derk Das heel erg, maar als ze over hem praten is hij toch een beetje bij hen. 

Het boek is geschikt voor kleuters vanaf 4 jaar. 

•   Groter dan een droom 

Zus is dood, al voordat broer geboren werd. Broer heeft haar dus nooit gekend, maar toch hebben ze een speciale band. een band die alleen broers en zussen kunnen hebben. In het verhaal maken zus en broer samen een fietstocht. De dood van zus leeft nog in het gezin, maar dit op een positieve manier. Dit boek is geschikt voor de oudste kleuters.  

•   Het egeltje onder de oude boom 

Egeltje werd op een mooie winterdag geboren. Mama en Papa Egel zorgde goed voor hun egeltje. Hij groeide goed en kreeg stevig stekels. Maar mama begon zich na een tijdje zorgen te maken, want egel speelde niet zoals de andere egels en zijn stekels waren slapper. Mama ging met egeltje naar dokter Uil. Die stelt vast dat Egeltje erg ziek is. Dokter Uil vertelt dat Egeltje zijn eerste verjaardag niet meer zal halen. In de zomer sterft Egeltje. Mama en Papa Egel nemen afscheid van hun kleine egel. Ze begraven hun kindje onder de oude boom waar Egeltje steeds naar de bladeren keek. Dit prentenboek is geschikt voor de oudste kleuters.

•   Papa, hoor je me? 

Polle vertelt over zijn vader. Hij beschrijft het proces van zijn ziekte. Hij vertelt dat papa hem vertelt heeft dat er allemaal kleine soldaatjes in zijn lichaam zaten. Het waren gemene soldaatjes die hem kapot wilde maken. De dokter gaf hem medicijnen tegen deze soldaatjes en na een tijdje won het medicijn. Hij vertelt dat zijn papa hem beter voelt, maar er waren nog gemene soldaatjes die niet dood waren. Zij hadden zich in zijn lichaam verstopt. Polle vertelt hoe het stil is in huis, over mama die huilt, over zijn broer Dajo die altijd alleen op zijn kamer zit, etc. 

Dit prentenboek is eerder gericht op de oudste kleuters en leerlingen van het eerste en tweede leerjaar.

•   Een boom vol herinneringen 

Vos heeft lang en gelukkig geleefd, maar nu is Vos erg moe. Hij zoekt een plaatsje uit in het bos en doet zijn ogen voor altijd dicht. De vrienden van Vos missen hem erg. Ze komen vaak samen om herinneringen over Vos op te halen. Terwijl ze dit doet, groeit er een plantje waar Vos begraven ligt. Telkens wanneer er herinneringen worden opgehaald groeit het plantje. Uiteindelijk groeit het plantje uit tot een boom, een boom vol herinneringen. 

Dit prentenboek is geschikt voor kinderen vanaf 4 jaar. 

•   Ik had je nog zoveel willen zeggen 

Das en Maatje zijn de beste vrienden. Ze doen alles altijd samen. Maar plots is Maatje weg. Maatje is dood. Das voelt zich helemaal alleen. Hij probeert Maatje op verschillende manieren te bereiken, omdat hij Maatje zo mist en nog zoveel te vertellen had. Hij gaat naar haar op zoek, schrijft een brief, etc., maar tevergeefs, Maatje is onbereikbaar. 

Een prentenboek dat geschikt is voor kleuters vanaf 4 jaar. 

Een andere optie om met kleuters te werken rond rouwen en verdriet is een foto of doodsprentje in de kring bij zich te zetten. We kunnen met kleuters samen een kaarsje aansteken en kleuters stil laten worden. 

Ook kunnen we met liederen werken. We kunnen moeilijke boodschappen in liedjes gieten. Door samen met kleuters te zingen voelen ze zich verbonden en veilig. Boodschappen krijgen ook vaak muzikaal meer betekenis voor kleuters. Er zijn tal van liedjes terug te vinden in boeken en handleidingen voor de kleuterklas, bijvoorbeeld: Troostlied uit de handleiding TOV. 

Vanuit de begrafenis van Marieke (het kleuter uit mijn omgeving die stierf), ken ik nog altijd een liedje. Ik zing dit nog vaak wanneer ik naar haar tuintje ga of naar de sterren kijk. Het heeft me op een of andere manier altijd met haar verbonden. Hieronder geef ik graag de tekst weer. 

Soms heb ik veel verdriet,

want jij jij bent er niet, 

dan kijk ik naar een sterretje 

of naar de regenboog

dan kijk ik naar een bloemetje 

'k voel tranen in mijn oog 

want bij die mooie dingen 

denk ik steeds aan jou 

en wil ik zachtjes zingen 

dat ik nog van je hou. 

We kunnen ook werken met een gebeds- of stiltemoment. Hiervan vind je ook heel wat voorbeelden terug in de handleiding TOV of Tuin van Heden. 

Wanneer we met een gebed werken is het hierbij belangrijk dat het gebed aansluit bij de leefwereld van de kleuters. 

Bij de jongste kleuters moeten we op zoek gaan naar een kort en concreet gebed. Bij oudere kleuters kunnen we al gebruik maken van abstractere gebeden. Al gaan we nog steeds niet te abstract. We vinden ook heel wat voorbeelden terug in de boekjes 'Even stil' die zijn uitgebracht voor de verschillende leeftijden. Hieronder geef ik een gebedje weer voor de twee leeftijdscategorieën. 

Kijk eens, lieve oma, 

ik brand een kaars voor jou. 

Ik weet wel dat je dood bent. 

Maar dan zie je toch 

dat ik van je hou. 

(Even stil voor kinderen van 3 tot 5 jaar)

Lieve Jezus, 

ik heb verdriet. 

Iemand van wie ik heel veel hou, 

is er niet meer. 

Dood. 

Ik schrei veel. 

Nooit zal ik die lieverd nog zien. 

Wat moet ik doen, Jezus? 

Ik zou graag hebben dat wie dood is, 

een beetje verder kan leven in mijn hart. 

Ik vraag het je, Jezus. 

(Even stil voor kinderen van 6 tot 8 jaar) 

Wanneer we lesgeven in het gemeenschapsonderwijs of gemeentelijk onderwijs, kunnen we een stiltemoment voorzien. Je kan werken met gedichten die voorgelezen worden wanneer de kaars brand. Kleuters worden stil en kunnen op die manier tot innerlijke rust komen. We moeten hier hetzelfde aandachtspunt in ons achterhoofd houden als wanneer we met een gebed werken, namelijk voor jonge kleuters iets concreet en kort bij hun leefwereld. Bij oudere kleuters kan het al iets abstracter. 

We kunnen ook filosoferen met kleuters over het onderwerp 'dood gaan'. 

Ik postte op een blog een voorbeeld van een kleuterjuf die met haar kleuters gefilosofeerd heeft over het onderwerp 'de dood'. Er kunnen vragen in aan bod komen als 'wat gebeurt er als we dood gaan?', 'kan de overleden persoon ons zien?', etc. Het is belangrijk om kleuters hun mening te laten verwoorden en voor ogen te houden dat een mening van een kleuter nooit fout is. 

We proberen kleuters zoveel mogelijk op elkaar te betrekken. 

Hierbij moeten we opletten dat we er niet te diep op ingaan, want dit kan bij sommige kleuters angstgevoelens oproepen. 

Er zijn ook methodes en handleidingen die we kunnen raadplegen voor mogelijke activiteiten in de klas. Naast TOV en Tuin van Heden kunnen we ook gebruik maken van de Axenroos (waar in heel wat scholen standaard mee gewerkt wordt) of met 'Een wereld vol troost'. 

Wanneer we met de Axenroos werken op school kunnen we in een periode van verdriet en rouw werken rond de schildpad. De schildpad ondergaat angsten en moet dingen van zich afzetten. Wanneer kinderen geconfronteerd worden met rouw en verdriet kunnen ze zich erg goed inleven in de schildpad. Ze zullen deze ax op die manier beter begrijpen. 

We kunnen ook gebruik maken van 'Een wereld vol troost'. Dit is een koffer met allerlei materialen rond de dood. De koffer bevat gedichten, verhalen, poppen, prentenboeken, etc. De koffer bevat materialen over vijftien uiteenlopende verliessituaties. Het gaat van het verliezen van een waardevol voorwerp tot het verlies van een persoon. 

Deze koffer is ideaal om in de klas te hebben en wanneer we onverwacht met rouwsituaties geconfronteerd worden boven te halen. We kunnen deze koffer dan gebruiken om het onderwerp bespreekbaar te maken. 

We hebben als leerkracht oneindig veel mogelijkheden om kleuters te ondersteunen bij rouw en verdriet. Ik denk dat het belangrijkste om mee te nemen is dat we eerlijk en oprecht moeten zijn tegen kleuters. We moeten durven ons eigen verdriet te tonen en open te staan voor hun verdriet. We moeten voor hen klaarstaan om hun te steunen wanneer zij hier echt nood aan hebben.