STAP 4: Kinderen helpen bij verlies

Ik heb het boek Keirse, M. (2002) Kinderen helpen bij verlies: een boek voor al wie van kinderen houdt. Tielt: Lannoo gelezen.

Manu Keirse is een klinisch psycholoog en doctor in de medische wetenschappen. Hij is hoofddocent aan de Faculteit der Geneeskunde van de KULeuven en kabinetchef van de minister van Volksgezondheid. Ik vind het een zeer inspirerend man. Vanuit zijn boeken merk je dat hij jarenlang ervaring heeft met rouw en verlies. Hij heeft vele inzichten verworven over hoe mensen en kinderen omgaan met verlies. Ik vond het een erg aangrijpend boek en wil het zeker aanraden aan iedereen die met kinderen te maken heeft. Het kan je enorm veel steunen in het helpen van kinderen. Het valt me op dat het boek gaat over een heel koel en kil thema maar toch gaat er zoveel warmte en liefde uit.

In zijn boek wil Dr. Keirse drie belangrijke waarden meegeven, namelijk eerlijkheid, openheid en oprechte interesse. Wanneer ik heb boek las, merkte ik dat het boek deze waarden echt uitstraalt. Het boek is geschreven in een begrijpbare taal voor iedereen. Je hoeft geen specifieke kennis of woordenschat te hebben om het te kunnen lezen. Dr. Keirse heeft elk woord goed gekozen en zorgvuldig gewikt en gewogen. Daarnaast staan er in het boek ook tal van voorbeelden en getuigenissen die duidelijk maken wat er bedoeld wordt. Dit maakt dat het boek gemakkelijk te begrijpen is.  Ik kon het boek niet lezen zonder een traantje weg te pinken. Ik ben ervan overtuigd dat heel wat lezers een traantje hebben weggepinkt terwijl ze dit lazen. Maar dat is niet erg. Een boodschap die in het boek verschillende keren wordt herhaald is dat het belangrijk is om je verdriet te tonen. Het is belangrijk om kinderen te leren hun gevoelens te tonen want wanneer we hun gevoelens durven uiten kunnen ze opgroeien tot gezonde en sterke volwassenen.

Ik vind het een erg interessant boek vol met mooie uitspraken. Ik heb teveel zaken gelezen die ik wil meenemen naar mijn latere klaspraktijk en die ik niet wil vergeten. Omdat deze lijst te lang werd heb ik gekozen om enkele interessante uitspraken te selecteren en deze hieronder op te sommen.

- Een zin die mij erg raakte maar die ook zoveel waarheid uitstraalt wil ik hier graag letterlijk citeren: "Mensen die in staat zijn om van andere mensen te houden, zijn ook voorbestemd om diep verdriet te ervaren als er iets gebeurt met de mensen die hen dierbaar zijn"

- Het is belangrijk om te leren van je fouten. Je moet jezelf waarderen want op die manier kan je het inzicht krijgen dat je zaken fout hebt gedaan maar ervan kan leren. Dit is beter dan je je schuldig over te voelen.

- Een kind heeft behoefte aan het voelen van aandacht en liefde van zorgende volwassene om hen heen om te groeien door verdriet.

- We zien dat kinderen soms explosief reageren. We moeten ervoor zorgen dat kinderen zich niet schuldig gaan voelen na het explosief reageren. We moeten kinderen leren dat deze gevoelens niet goed of slecht zijn. Je kiest zelf niet voor deze gevoelens. We horen kinderen te aanvaarden in hun gevoelens en ons voor ogen houden dat de gevoelens zullen overgaan als ze worden geuit. Het is belangrijk om kinderen de kans te geven deze gevoelens te uiten. Op die manier weten kinderen dat ze gevoelens mogen tonen zodat ze kunnen overgaan.

- We moeten ons voor ogen houden dat we verlies niet kunnen 'oplossen' zoals we een ander probleem oplossen. Het wordt nooit meer zoals voordien maar je kan wel groeien door verlies. Hiervoor zijn pijn en moeite noodzakelijk, maar dat is eigen aan elk groeiproces.

- Vroeger dacht men dat rouwen betekende dat men de band met de overleden persoon moest verbreken om opnieuw verder te kunnen met het leven. Nu beschouwt men verlies als een schaduw: soms klein, soms groot, soms ziet men hem en soms niet. Het komt erop aan om de herinneringen levend te houden en op een gezonde manier verbonden te blijven met de persoon, zonder dat men verscheurd wordt door verdriet.

Wanneer je het boek leest merk je dat verlies bekeken wordt vanuit verschillende betrokkenen: door de bril van ouders en door de bril van het kind (als broer of zus). Dit zorgt ervoor dat we meerdere inzichten krijgen over hoe de verschillende partijen het ervaren.

Ik vond het interessant om te lezen hoe kinderen rouwen. Ik wil hieronder graag de voor mij belangrijkste punten weergeven.

Kinderen rouwen, maar de manier waarop verschilt met die van volwassenen: 

- Het zijn eerst en vooral kinderen, dat moeten we ons goed voor ogen houden. Ze hebben geen fundamenteel andere gevoelens dan volwassenen bij verlies, maar de vorm waarin deze geuit worden, kan verschillen. Dr. Keirse vergelijkt het met een vingerafdruk: herkenbaar, maar wel individueel verschillend.

- De manier waarop kinderen rouwen is een weerspiegeling van hun ontwikkelingsstadium. Wat ze begrijpen hangt volledig af van hun ontwikkelingsleeftijd. Maar Dr. Keirse haalt wel aan dat kinderen hoe jong ze ook zijn, verlies aanvoelen.

- Kinderen rouwen temidden van het gewone leven: wanneer iets hun verdriet in gang zet (bv: een vriendje dat wordt opgehaald door papa, een nieuwjaarsbrief, etc.) én ze zich veilig genoeg voelen om dit te uiten.

- We zien dat kinderen rouwen in korte en intense periodes: ze rouwen met onderbrekingen en het duurt soms verschillende jaren.

- Vaak zien we een tijdelijke regressie na verlies. We zien dat kinderen terugvallen in vroeger gedrag, bijvoorbeeld: kinderen gaan weer duimzuigen, bedwateren, etc. We kunnen het zien als een pauze in de rouw, een terugkeer naar een 'veilige' periode in hun leven.

- Kinderen leven zich uit in actie en spel. Dit is hun manier om verdriet te verwerken als je er de mentale en verbale mogelijkheid toe krijgt. Spel is de taal van het kind. Wanneer kinderen spelen, verwerken ze hun gevoelens.

- Sommige kinderen stellen ze rouw uit. Kinderen moeten voldoende veiligheid ervaren om zich te durven overgeven aan de chaotische gevoelens en gedachten in hen. Het kan verschillende jaren duren voor kinderen zich hier veilig genoeg voor voelen.

- Vernieuwde rouw treedt vaak op bij belangrijke veranderingen in hun leven: bij nieuwe, emotionele of mentale stappen kan je verwachten dat kinderen het verlies herbeleven.

Wanneer we kinderen willen helpen bij verdriet, moeten we volgens Dr. Keirse deze belangrijke behoeften vervullen. Dit zijn volgens mij belangrijke zaken die iedereen die met kinderen werkt, moet kennen en deze moet toepassen bij verliessituaties. Op die manier kun al deze personen ertoe bijdragen dat de kinderen opgroeien tot gezonde volwassenen.

Je moet zes fundamentele behoeften vervullen om kinderen te helpen groeien door verlies:

1) De realiteit over de dood voor ogen zien
Volgens Dr. Keirse is het belangrijk om kinderen een eerlijke uitleg te geven over de oorzaak en de aard van het sterven. We moeten ons voor ogen houden dat we niet het risico willen lopen dat ze dit via via vernemen zonder dat er echte opvang aanwezig is. We willen hen deze uitleg zelf en eerlijk geven.
We moeten kinderen de kans geven om de overledene te groeten, als kinderen dit zelf willen. Maar het is wel belangrijk om kinderen concreet uit te leggen wat ze zullen zien. Ook moeten we op het moment zelf oog hebben voor de emoties van kinderen en erover spreken met de kinderen.

2) De pijn van het verlies ervaren
We moeten kinderen aanmoedigen om hun gevoelens en gedachten te uiten, zowel in woorden, beelden, spel, etc. Het is erg belangrijk om schuldgevoelens en boosheid bespreekbaar te maken. Op die manier zorgen we ervoor dat ze hun gevoelens niet opkroppen en opeens ontploffen. Agressie en opstandigheid zijn normaal bij rouwende kinderen, maar we moeten hen leren om deze op een niet-schadelijke manier te kanaliseren.

3) De relatie met de overledene omvormen van een aanwezigheid naar een herinnering
Wanneer iemand doodgaat stopt het leven, maar niet de relatie die men met de persoon heeft. Deze relatie zal wel moeten evolueren. Het is belangrijk om deel te nemen aan de uitvaart. Dit helpt om een arsenaal aan herinneringen op te bouwen. Herinneringen maken het mogelijk om je open te stellen voor nieuwe ervaringen en relaties. We moeten kinderen leren dat ze nog steeds een relatie kunnen hebben met de overleden persoon maar dat dit een ander soort relatie zal zijn. Het is belangrijk om herinneringen over de overleden persoon levend te houden en kinderen hierbij te betrekken.

4) Nieuwe identiteit ontwikkelen op basis van een leven zonder de persoon die gestorven is
We moeten kinderen helpen om een nieuwe identiteit te ontwikkelen zonder de persoon die gestorven is. Het leven van kinderen verandert wanneer een naaste overlijdt, dit houdt veranderingen in in het leven van de kinderen. Ze moeten een nieuwe identiteit opbouwen zonder de persoon. We moeten kinderen hierbij steunen en helpen.

5) Zoeken naar een zinvolle context voor de dood
Het kind zoekt naar een nieuwe zin van het leven. Ze stellen een heleboel vragen, waaronder vragen die we kunnen beantwoorden maar ook vragen waarop we geen antwoorden hebben. Dit is een normaal onderdeel van het rouwproces. We moeten de vragen van kinderen proberen te beantwoorden en ook durven toegeven dat er vragen zijn waar we geen antwoord op kennen. We moeten de vragen van kinderen aanvaarden en niet negeren of afwimpelen. Het is belangrijker om vragen te stellen dan om daadwerkelijk de antwoorden te vinden.

6) Nood aan een continue aanwezigheid van steunende volwassenen
Kinderen hebben nood aan volwassenen die aanwezig zijn en hun steunen zowel in hun verdriet als in nieuwe ervaringen of relaties. Ze hebben deze steun nodig gedurende de volgende jaren. We moeten kinderen leren dat ze verder moeten met het leven maar dat wil niet zeggen dat er geen verdriet meer mag zijn of over je verdriet mag praten.

In het volgende deel van het boek gaat men in over hoe men best kan reageren bij een fatale ziekte in het gezin of de familie. Hieronder geef ik de tips kort weer.

1) Zet problemen om in sterkten
Het is belangrijk om de ziekte niet als een hinderpaal te beschouwen, maar als een krachtig platform van waaruit men kinderen kan helpen om te begrijpen wat er aan de hand is en te laten voelen dat men van hen houdt. Hierbij is duidelijke communicatie erg belangrijk.
Het is belangrijk om te kijken naar 'overleven' vanuit het eigen standpunt maar het is minstens even belangrijk om dit te bekijken vanuit het standpunt van kinderen.

2) Realiseer een open communicatie
Kinderen hebben het recht om te weten wat er aan de hand is. Ze hebben hier ook nood aan want ze voelen erg snel dat er iets mis is. Het is belangrijk om kinderen duidelijk te maken dat over de ziekte en hun zorgen gepraat kan worden. Hierover praten is topprioriteit in dit proces. We moeten kinderen vertellen wanneer er iets verandert in huis dat invloed heeft op het kind. We zorgen op die manier voor voorspelbaarheid dat erg belangrijk is voor kinderen.
Het is belangrijk om kinderen drie zaken zeker te vertellen, namelijk dat men ernstig ziek is, de naam van de ziekte en wat men denkt dat er zal gebeuren. Op die manier zijn kinderen goed geïnformeerd. Dit neemt bij kinderen heel wat angsten weg.
Belangrijk om te onthouden is dat je niet alles moet vertellen. We moeten vertellen wat we denken dat het kind zal begrijpen, maar we mogen wel niets anders dan de waarheid vertellen.
We moeten kinderen ook duidelijk maken dat niemand de ziekte heeft veroorzaakt. Op die manier zorgen we ervoor dat ze zich niet schuldig gaan voelen en dat de ziekte niet besmettelijk is en dat je het niet zal krijgen door bij de zieke te komen. Op die manier zorgen we er opnieuw voor dat kinderen minder angsten hebben.
Het is belangrijk om te praten over de positieve werking van de behandeling met kinderen en niet over de neveneffecten. Daarnaast moeten we ervoor zorgen dat ze voorbereid zijn op vragen van anderen.
Creëren van een sfeer van openheid en bespreekbaarheid is dus ongelooflijk belangrijk in het proces.

3) Veranderingen in de gezinssituatie
Wanneer de zieke persoon wordt opgenomen in het ziekenhuis is het belangrijk om kinderen te helpen begrijpen wat er gebeurd en om de gevoelens die dit oproept te delen. We moeten kinderen uitleg geven over de veranderingen in de gezinssituatie. Daarnaast is het belangrijk dat ook jonge kinderen tijd kunnen doorbrengen bij de zieke in het ziekenhuis.

4) Betrek de kinderen zoveel mogelijk
Als kinderen dit willen, mogen ze aanwezig zijn bij het overlijden, mogen ze de overledene groeten, mogen ze deelnemen aan de uitvaart, etc. Maar het is belangrijk om ervoor te zorgen dat ze op voorhand goed geïnformeerd worden over wat er op dat moment zal gebeuren en op het moment zelf oog hebben voor gevoelens bij de kinderen en deze bespreekbaar te maken.

In het boek volgden nog enkele hoofdstukken aan bod over zelfdoding, echtscheiding en een nieuw gezin starten. In deze hoofdstukken wordt vooral gekeken vanuit het standpunt van de ouders of oudere kinderen. Daarom ga ik er op deze blog niet verder op ingaan.

Als afsluiting van het boek staan meer dan vijftig suggesties voor ouders, verzorgers, scholen en medewerkers in de gezondheidszorg. Suggesties die één voor één zeer bruikbaar en waardevol zijn. Ik vond dit persoonlijk een prachtig boek. Een boek dat iedereen moeten lezen en nooit meer vergeten. Vanuit het boek wordt duidelijk dat volwassenen écht heel veel kunnen betekenen voor een kind in rouw. Leerkrachten, die elke dag aan de slag gaan met kinderen, kunnen dus echt het verschil maken voor de kinderen. Daarom vind ik het erg belangrijk dat leerkrachten op de hoogte zijn van hoe kinderen rouwen en hoe ze hier beste mee omgaan.
Door je ogen te sluiten en de pijn te negeren, doe je een persoon in rouw alleen onrecht aan. Wanneer we rekening houden met suggesties - die vaak op niet meer dan menselijkheid berusten - kan je kinderen echt helpen groeien door de pijn van het verlies heen. We kunnen als volwassenen ongelooflijk veel betekenen voor kinderen en er zo voor zorgen dat ze uitgroeien tot gezonde volwassenen. Deze handen moeten we met beide handen grijpen, zeker als leerkrachten.





 

STAP 4: Het rouwmodel van Worden

Ik las op de website van de KULeuven over het rouwmodel van dr. Worden. Ik vind dit een interessant kader om te begrijpen hoe verwerking en rouwen in elkaar zit. Ik wil jullie daarom hieronder een korte samenvatting geven van dit rouwmodel. Het helpt om te begrijpen hoe mensen verlies verwerken. Ik wil daarbij graag een vertaling maken naar kinderen. Daarbij wil ik ook kort weergeven hoe we kinderen met deze rouwtaak kunnen helpen.

Volgens dr. Worden moet een rouwend persoon 4 rouwtaken afwerken om het verwerkingsproces bij het verlies van een dierbare te voltooien. Het feit dat dr. Worden spreekt van 'taken' geeft aan dat de rouwende persoon het werk moet verzetten. Het geeft aan dat iemand die een dierbare is verloren zelf werk moet verzetten om hiervan te herstellen.

Rouwtaak 1: De realiteit van het verlies accepteren

Wanneer iemand sterft is onze eerste reactie vaak ontkenning. We willen niet aanvaarden dat deze persoon er niet meer is en niet meer terugkomt. Volgens dr. Worden bestaat de eerste rouwtaak erin tot het besef te komen dat de persoon dood is en niet meer zal terugkomen. Daarbij gaat het niet alleen over rationele aanvaarding maar eveneens over emotionele aanvaarding. We zien dat dit meestal een moeizaam proces is dat tijd vraagt.
Het brengen van een laatste groet kan helpen om de realiteit te aanvaarden, want we zien de persoon levenloos liggen.

Vertaling naar kinderen
Kinderen zien de realiteit op een andere manier dan volwassenen. We zien dat veel kinderen schijnbaar onverschillig of zonder emoties reageren. Daarnaast kunnen we stellen dat kinderen niet lang met de trieste realiteit kunnen bezig zijn. Hierdoor zien we dat kinderen met hun verdriet bezig zijn op verschillende momenten en in beperkte hoeveelheden. Kinderen hebben verdriet op hun manier en op hun eigen tempo.

Sommige kinderen, vooral jongeren, stellen het rouwproces uit. Wanneer kinderen dan na verloop van tijd gaan rouwen, zien volwassenen vaak het verband niet meer met het verlies. Hierdoor worden ze op school al snel bestempeld als 'lastige leerling'.

Hoe kinderen helpen met deze rouwtaak?
- We helpen kinderen door zo open mogelijk zijn over wat er gebeurd is. Het is belangrijk om een nauwkeurige uitleg te geven over de gebeurtenissen maar daarbij moet ook uitgelegd worden wat de dood precies betekent.
- We helpen kinderen door hen rustig te antwoorden op de vele, concrete vragen die ze hebben.
- We helpen kinderen door ze persoonlijk afscheid te laten nemen van de dierbare met een rouwbezoek. Het is wel erg belangrijk om daarbij concreet uit te leggen wat er te zien zal zijn. Wanneer het kind hier niet bij aanwezig wil zijn, mogen we hen niet dwingen maar moedigen we het wel best aan. In de tekst wordt de tip gegeven om foto's te trekken van de overleden persoon voor moest het kind later spijt krijgen niet op rouwbezoek te zijn geweest.
- We helpen kinderen door met hen te praten over de overledene en hun verdriet. We moeten kinderen de gelegenheid geven om erover te praten, niet één keer maar telkens opnieuw. We zien dat kinderen de realiteit beter gaan beseffen door erover te praten.
- We helpen kinderen door aandacht te hebben voor hun verdriet. We kunnen met kinderen praten, schrijven, tekenen, etc. over hun verdriet.

Rouwtaak 2: Het toelaten van de pijn van het verlies

Volgens dr. Worden is er geen weg om de pijn heen, maar moet men recht door de pijn heen gaan. Om de rouwarbeid te kunnen voltooien, gaat men door fysieke en emotionele pijn. Het is belangrijk dat we durven de pijn toe te laten. Het gaat hierbij over het uitdrukken van en omgaan met gevoelens. We zien dat niet iedereen deze pijn even intensief beleefd en dat sommige mensen proberen om de pijn te onderdrukken door bijvoorbeeld gebruik van alcohol, medicijnen, etc. Deze mensen lopen later het risico om een depressie te ontwikkelen.

Vertaling naar kinderen
We zien dat kinderen de pijn die ze voelen door het verlies erkennen. Maar kinderen houden niet van pijn en daardoor proberen ze deze pijn te vermijden. We zien dat kinderen het niet lang aankunnen om met hun verdriet om te gaan. Hierdoor zien we dat kinderen hun verdriet en pijn geregeld afwisselen met spelen. Kinderen hebben moeite met het uitdrukken van en omgaan met gevoelens. Wanneer kinderen gevoelens niet kunnen verwoorden, zien we dat deze naar buiten komen in lichamelijke klachten zoals bijvoorbeeld hoofdpijn, buikpijn, etc.

Wanneer kinderen geconfronteerd worden met verlies zien we dat een hele hoop emoties aan bod komen. Het gaat niet alleen om pijn en verdriet, maar gevoelens als boosheid, schuld, jaloezie, agressie, etc. komen ook aan bod. We moeten ervoor zorgen dat kinderen hun gevoelens kunnen ervaren en uiten, want anders stapelt deze geblokkeerde energie zich op in het lichaam. Deze energie komt er dan op een bepaald moment uit in de vorm van een uitbarsting die op dat moment vaak niet in verhouding is tot de situatie.

Kinderen proberen om afleiding te zoeken en op die manier onprettige gevoelens te ontlopen. Deze afleiding vinden ze vaak in school, sport, etc. We zien dat kinderen hier meer gebruik van maken dan volwassenen. We zien dat kinderen rouwen met onderbrekingen. Soms zien we dat ze intensief bezig zijn met hun verdriet en op andere momenten helemaal niet.

Het is belangrijk mee te nemen dat kinderen rouwen wanneer ze er zelf aan toe zijn. We zien dat kinderen om verschillende redenen moeite hebben om met hun gevoelens om te gaan. Kinderen houden bij het uiten van hun eigen gevoelens veel rekening met anderen. We zien dat ze bijvoorbeeld pas hun verdriet gaan uiten als de overblijvende ouder tijd heeft gekregen om zijn verdriet te uiten. Kinderen uiten hun gevoelens pas wanneer ze zich veilig genoeg voelen in de omgeving.

Hoe kinderen helpen met deze rouwtaak?
- We kunnen kinderen helpen door de gevoelens te benoemen. We zien dat kinderen minder goed het onderscheid kunnen maken tussen gevoelens. Zo kan het zijn dat een kind verdrietig is maar dit uit in boosheid. Wanneer we gevoelens gaan benoemen, leren ze zelf het onderscheid maken tussen de verschillende gevoelens.
- We kunnen kinderen ook helpen door een klimaat te creëren waarin ze zich veilig genoeg voelen om hun gevoelens naar buiten te brengen. Het is daarbij van groot belang dat volwassenen hun eigen gevoelens niet ontkennen en ze ook uitspreken.
- We kunnen kinderen helpen door samen met hen op zoek te gaan naar een manier om agressie kwijt te kunnen zonder zichzelf of anderen te kwetsen. (bijvoorbeeld: een boksbal) We helpen kinderen zo om hun gevoelens te uiten. Want kinderen kunnen hun gevoelens vaak beter op zulke manier uiten dan met woorden.
- We kunnen kinderen helpen door de overledene niet dood te zwijgen. We moeten erover blijven praten maar we moeten er anderzijds ook voor zorgen dat we de overledene niet te pas en te onpas ter sprake brengen.
- We kunnen kinderen helpen door toe te laten dat kinderen zich niet alleen bang, verdrietig, boos, etc. kunnen voelen maar dat ze ook blij kunnen zijn.
- We kunnen kinderen helpen door te zorgen voor een goede lichamelijke, emotionele en spirituele ondersteuning.

Rouwtaak 3: Het aanpassen aan een situatie waarin de overledene afwezig is

Volgens dr. Worden bestaat deze taak erin zich aan te passen aan een nieuw leven zonder de overledene. Deze taak is voor iedereen verschillend maar iedereen moet deze taak doormaken. Dit verschil wordt bepaald door de relatie die men had met de overledene en welke rollen deze persoon in zijn leven vervulde. Het betekent niet altijd alleen maar een vervanging zoeken voor bepaalde functies maar het kan ook een statusverlies betekenen.
We kunnen mensen die deze taak proberen te voltooien helpen door elke keer opnieuw te luisteren naar hoe zij proberen zich aan te passen aan de nieuwe situatie en de moeilijkheden die hij hierbij ondervindt.

Vertaling naar kinderen 
Kinderen verkennen tijdens deze taak hoe het nu verder moet. De eerste periode zijn er voortdurend gebeurtenissen die kinderen confronteren met het verlies, bijvoorbeeld verjaardag, eerste kerst zonder de overledene, etc. We zien dat hoe zwaar deze taak voor kinderen is, afhangt van de relatie die het kind met de overledene had.

Kinderen moeten nu verder zonder de dierbare persoon. Dingen die ze vroeger met deze persoon deden, moeten ze nu alleen doen. Daarnaast merken kinderen ook dat de rollen en functies die de persoon had, nu worden overgenomen door een andere persoon. Ook ontdekken dat ze meerdere soorten verlies hebben, zoals bijvoorbeeld een deel van het inkomen, vrienden die afhaken, etc.

Bij deze rouwtaak zijn herinneringen belangrijk. Rouwen houdt in dat men zowel de leuke als minder leuke herinneringen herbeleven. Hierbij kan men gebruik maken van foto's, camerabeelden, etc. Men kan hierbij zowel op school als thuis op bepaalde dagen extra aandacht besteden aan herinneringen. Men kan kinderen helpen deze herinneringen een plaats te geven door belangrijke voorwerpen te laten bewaren (bijvoorbeeld een ketting van de overleden persoon).

Hoe kinderen helpen met deze rouwtaak?
- We kunnen kinderen helpen door telkens naar kinderen te luisteren en hen weer op verhaal te laten komen. We kunnen hiervoor gebruik maken van een herinneringsboek of bewaardoos waarin herinneringen aan de persoon worden bewaard. Het kan een goed manier zijn om met kinderen over herinneringen te praten.
- We kunnen kinderen helpen door ze het perspectief te bieden dat er een moment gaat komen waarop het verlies niet meer allesoverheersend zal zijn. Maar anderzijds vergeten we de persoon nooit.
- We kunnen kinderen helpen door een middenweg te zoeken waarin de overledene ter sprake komt. Het is niet goed om de persoon dood te zwijgen maar het andere uiterste is ook niet goed.
- We kunnen kinderen helpen door een herinneringsboek of bewaardoos te maken. Op die manier kan er over herinneringen gesproken worden.

Rouwtaak 4: De overledene emotioneel een plaats geven en de draad van het leven weer oppakken

Volgens dr. Worden bestaat deze rol erin om zich los te maken van de overledene en de emotionele energie in andere relaties en dingen te investeren. Vele nabestaanden hebben het hier moeilijk want het geeft hun een gevoel dat het een vorm van ontrouw zijn is tegenover de overleden persoon. We merken dat nabestaanden die deze taak niet afwerken niet in staat zijn om van anderen te (durven) houden.

Wanneer de vier rouwtaken zijn afgewerkt kan men spreken van een rouwproces dat voltooid is. Dit merken we wanneer een persoon terug kan genieten van alledaagse dingen, de problemen van het leven terug aankan en minder in beslag genomen wordt door het verdriet.

Vertaling naar kinderen
Kinderen hebben de taak om de overleden persoon een plaats te geven in hun emotioneel leven. Dit houdt in verder leven met de persoon in je hart. De overleden persoon is op die manier dicht bij de nabestaanden en kan zijn energie doorgeven. Wanneer kinderen de aanwezigheid van de overledene voelen, is er spraken van een verbinding en op die manier komt er plaats vrij voor nieuwe dingen en relaties.

Hoe kinderen helpen met deze rouwtaak?

- We kunnen kinderen helpen door ook na lange tijd naar kinderen te luisteren, hoe vaak ze het verhaal ook al hebben verteld. Het is belangrijk dat kinderen zich veilig blijven voelen om altijd weer hun gevoelens te kunnen uiten. 

- We kunnen kinderen helpen door de naam van de overledene te blijven noemen en herinneringen op te halen. 

We kunnen besluiten dat rouw is als een schaduw die men meedraagt en af en toe torenhoog voor het kind staat. Het gemis komt steeds terug, bijvoorbeeld wanneer ze trouwen, kinderen krijgen, etc. Maar toch kunnen kinderen op een gezonde manier met rouwen bezig zijn zodat ze weer verder kunnen met het leven. Dit merken we wanneer kinderen opnieuw kunnen genieten van dagelijkse dingen, als ze de problemen van het leven weer aankunnen en minder in beslag genomen worden door het verdriet. 

We kunnen als leerkracht kinderen ondersteunen in de vier rouwtaken. Het is volgens mij erg belangrijk te onthouden dat deze taken allemaal tijd vragen. We moeten ook goed onthouden dat elk kind anders is en dus op zijn eigen manier rouwt. We moeten hier als leerkracht aandacht aan besteden en het kind een veilige omgeving bieden waarin hij terecht kan met zijn gevoelens. 

Bron: Thomas (geraadpleegd op 13-04-2014). KULeuven: Thomas: Pastoraal: Rouwen op school: 1.2 Rouwmodel van Worden + vertaling naar jongeren. (Online). Beschikbaar: http://www.kuleuven.be/thomas/page/rouwen-op-school/.

Stap 4: Veelkleurig verdriet: afscheid nemen in verschillende culturen

Ik las het boek Spee, I., Roos, D. & Fiddelaers-Jaspers, R. (2000) Veelkleurig verdriet: afscheid nemen in verschillende culturen. KPC Groep: 's-Hertogenbosch.

Doordat we leven in een multiculturele samenleving worden we geconfronteerd met verschillen in religie, kledij, waarden en normen. Dit loopt door in de verschillen die we tegenkomen in de manier waarop mensen omgaan met overlijden en verdriet. In het boek wordt gezegd dat bepaalde rouwreacties niet universeel zijn, bijvoorbeeld huilen. De achtergrond van mensen bepaald de manier waarop ze (mogen) omgaan met rouwen en verdriet. De auteurs van het boek halen aan dat dit zowel bepaald wordt door de religieuze als culturele achtergrond van mensen.

De auteurs van het boek halen aan dat juist door de culturele diversiteit het heel belangrijk is om op de hoogte te zijn van rituelen en denkwijzen uit verschillende culturen. De auteurs vinden het nog belangrijker dat leerkrachten hiervan op de hoogte zijn. Als argument hiervoor halen ze aan dat het belangrijk is dat onderwijsgevende kunnen bijdragen aan het verklaren van symbolen en gedrag. Ik vind dat ze dit in het boek op een hele mooie manier zeggen, daarom wil ik dit graag even letterlijk citeren. "Hierdoor leren kinderen dat de manieren waarop verdriet en rouw geuit worden verschillend kunnen zijn, maar dat het verdriet dat eronder zit, hetzelfde is."
Kinderen die geconfronteerd worden met groot verdriet hebben volwassenen nodig om hun verdriet te kunnen uiten en verwerken. Daarnaast is het voor kinderen erg belangrijk dat ze begrijpen wat er allemaal gebeurd bij een sterfgeval. Hiertoe kunnen leerkrachten bijdragen.
Ik ben er zelf ook van overtuigd dat leerkrachten een erg belangrijke rol spelen in het rouwproces van de kinderen. Het is inderdaad erg belangrijk om je als leerkracht te informeren over gebruiken en rituelen van verschillende culturen die vertegenwoordigd zijn in je klas. Op die manier kan je als leerkracht begrijpen wat er in de omgeving van kinderen omgaat en kan je bijdragen tot het verklaren voor kinderen. We kunnen dan leerlingen beter informeren.

In het boek wordt aangehaald dat de meeste uitvaart- en rouwrituelen bestemd zijn voor volwassenen. We merken vaak dat kinderen moeite hebben om alles te bevatten. In het boek verteld men dat het sterk afhangt van de cultuur of kinderen aanwezig mogen zijn bij rituelen en in welke mate men moeite doet om deze voor hen begrijpelijk te maken. Ook hier spelen leerkrachten en scholen een belangrijke rol, want zij kunnen ervoor zorgen dat kinderen een plek hebben waar ze kunnen praten over wat ze meemaken. Het is dan erg belangrijk dat een school begrip toont voor wat het kind ondergaat. Ook hier zien we weer dat het belangrijk is om als leerkracht kennis te hebben van de achtergrond van het kind. In het boek wordt gezegd dat doordat we leerlingen beter kunnen informeren, angst bij de kinderen wordt weggenomen. We zien dat angst bij kinderen afneemt, wanneer ze de dingen beter begrijpen.

In het vervolg van het boek wordt van enkele culturen besproken hoe zij met verlies en rouwen omgaan. De auteurs halen hierbij aan dat het belangrijk is om te weten dat we deze rituelen alleen als gemeenschappelijke noemers kunnen bekijken. We zien dat mensen niet altijd strikt de religieuze rituelen volgen en dat ze soms ook behoren tot volkstraditie. In het boek halen ze het voorbeeld aan dat niet elke moslim of katholiek dit geloof precies volgt. Daarbij is nog een belangrijke factor in hoeverre allochtonen geïntegreerd zijn in onze Westerse cultuur. We zien dat sommige allochtonen tradities uit hun vaderland extra gaan bewaken maar anderzijds zijn er ook allochtonen die zich helemaal aanpassen.
De auteurs halen nog aan dat het belangrijk is mee te nemen dat wat voor de ene cultuur vanzelfsprekend lijkt, voor de andere cultuur een taboe is. Daardoor kunnen we volgens hen geen eenduidig antwoord geven op de vraag wat de mooiste manier is om met de doden om te gaan. We kunnen alleen respect tonen voor elkaar rituelen en gebruiken. Dat vind ik zelf ook erg belangrijk. Zeker als leerkracht vind ik dit erg belangrijk omdat we kinderen op die manier ondersteunen in hun persoonlijkheid. Hun welbevinden gaat hierdoor stijgen. Ik vind het zelf erg belangrijk dat elke kleuter zich goed voelt in de klas. Elke kleuter moet aanvaard worden zoals hij is.

Ik wil graag verder uitdiepen hoe verschillende culturen omgaan met rouwen en verdriet. Ik heb ervoor gekozen om er drie uit te kiezen en deze verder uit te werken. Ik zal de rituelen en manier van rouwen van rooms-katholieken, joden en moslims verder uitwerken.

Rooms-katholieken

De basis van dit geloof staat uitgeschreven in de bijbel. Het geloof wordt gevormd door de onzichtbare God die hemel en aarde heeft geschapen en Jezus Christus, de zoon van God en verlosser van de mensheid.

We zien dat bij het katholicisme geen voorschriften gelden voor het wassen en kleden van de overledene. Dit wordt uitgevoerd door een familielid of de begrafenisondernemer. Bij dit geloof worden overledenen vaak opgeborgen in een rouwcentrum. Hierbij worden vaak een kruis en twee kaarsen als teken van het geloof gezet. We zien dat nabestaanden een laatste groet kunnen brengen aan de overledene op bepaalde tijdsstippen. De tijdsstippen waarop die mogelijk is, worden via een rouwbrief meegedeeld, af en toe vinden we deze ook terug in dag- of streekbladen. Overledenen worden meestal opgeborgen in hun eigen kledij. We zien dat nabestaanden informele kledij dragen en niet meer de zwarte rouwkledij die vroeger wel altijd werd gedragen. Vandaag mogen kinderen als ze dat willen mee op rouwbezoek. Vroeger was dit in dit geloof niet toegestaan. Kinderen hebben vandaag de dag vaak de kans om een zelfgemaakte tekening of gedicht bij de kist neer te leggen.

De dag van de uitvaart begint met een dodenmis, die ook wel de uitvaart- of rouwmis wordt genoemd. Tijdens deze ceremonie wordt afscheid genomen van de overledene en wordt deze herdacht en aan Gods barmhartigheid aanbevolen. Wanneer jonge kinderen sterven wordt een engelenmis opgedragen omdat zij nog niet hebben gezondigd en dus rechtstreeks naar de hemel kunnen gaan.
Bij deze mis komen enkele rituelen terug, bijvoorbeeld de priester die de kist zegent met wijwater, de kist die met het hoofd van de overledene naar het altaar staat, kist wordt de kerk uitgedragen, etc. Tijdens deze viering is er vaak plaats voor een persoonlijke inbreng van de nabestaanden, bijvoorbeeld een gedicht, memoriam of lied. Door het groeiend tekort aan priesters en een afnemende belangstelling voor eucharistieviering zien we nu geregeld nieuwe niet-kerkelijke uitvaartdiensten ontstaan, bijvoorbeeld in een aula of crematorium.

Katholieken worden begraven in gewijde grond. Wanneer de kist aankomt op de begraafplaats, wordt deze gezegd met wijwater. Iedereen gaat dan rond de kist staan, terwijl de priester een korte bijbeltekst voorleest. Daarna gooit de priester een schepje aarde of zand op de kist als teken van de aarde waaruit de mens is opgebouwd en spreekt hij zijn hoop uit over wederopstanding. Daarna strooien de aanwezigen ook een schepje zand of aarde of bloemblaadjes uit op de kist. De familie kan de kist laten zakken of laten staan. Het eerste zien we minder vaak terugkomen uit angst voor hevige emoties. Tot slot is er nog de mogelijkheid om te condoleren. Dit vindt vaak plaats op een koffietafel.

We zien bij dit geloof dat nabestaanden soms een herdenkingsmis organiseren na verloop van tijd. Daarnaast zien we dat doden jaarlijks op 2 november worden herdacht. Op Allerzielen gaan veel mensen naar het kerkhof en verzorgen graven en urnen extra.

Joden

Onder de joden zien we veel verschillen in geloofsbeleving: van strikt orthodox of chassidisch tot liberaal of areligieus. Er zijn ook joden die hun joodzijn beschouwen als deel van de culturele identiteit waardoor zijn de bijhorende levenswijze niet overnemen.  Door deze verschillende soorten joden zien we veel verschillen in het omgaan met de dood. Bij de joden behoort de driedelige tenach of joodse bijbel tot de belangrijkste heilige geschriften.. De tora is een deel van de tenach en is voor de joden de bron van gedragsregels. Zij vormen de joodse wetgeving of halacha. De tora en halacha vormen samen de bron voor strikte regels die gelden bij een sterfgeval. We zien hierbij kleine verschillen in interpretatie tussen orthodoxen en liberalen.

Voor de joden staat het belang van het leven centraal. Euthanasie is daarom verboden want het stervensproces mag niet versneld worden. Volgens de halacha en de tora is het een religieuze daad om zieken en stervenden te bezoeken, want door dit te doen kan men zelf een betere plaats in de hemel krijgen. Wanneer het einde in zicht is, moet de stervende als hij daartoe in staat is zijn schulden bekennen, anders doen de aanwezigen dat voor hem.

Wanneer een persoon sterft, wordt hij onmiddellijk met een laken afgedekt. Ook de naaste familie mag de gestorvene niet meer zien. Dit wordt zo gedaan omdat de joden dit beschouwen als een aantasting van de geestelijke integriteit, want de dode kan hier zelf niet meer over beslissen. Rouwbezoeken waarbij de overleden persoon opgebaard ligt komt daarom bij de joden niet voor. Bij de dode wordt altijd een kaars of lamp aangestoken die blijft branden tot aan de begrafenis.

Wanneer joden een familielid verliezen zijn de eerstelijns familieleden vrijgesteld van een aantal religieuze en sociale plichten, dit vanwege hun verdriet. Het afleggen van een dode is daarom geen taak van de familie maar wel van het begrafenisgenootschap. Elke joodse gemeente heeft een eigen begrafenisgenootschap, die is opgedeeld in een mannelijk en vrouwelijk deel want een dode mag alleen door personen van hetzelfde geslacht worden verzorgd.

Het stoffelijke overschot wordt gezien als onrein, daarom is een rituele wassing verplicht. Deze wordt meestal op de ochtend van de begrafenis uitgevoerd door het begrafenisgenootschap. Tijdens dit hele proces blijft de overleden persoon afgedekt. De rituele wassing bestaat uit het zeggen van een passende bijbeltekst en het ceremonieel uitgieten van een voorgeschreven hoeveelheid water over het laken. De dode wordt op deze manier gereinigd van zijn zonden. Hierna wordt de overledene gekleed in eenvoudige doodskleren van witte katoen. Deze kledij wordt door de vrouwelijke leden genaaid volgens een vast patroon, op die manier wil men het wereldse onderscheid in materiële welstand op heffen. Na de dood is iedereen gelijk voor God. Om deze reden worden doden daarna in een eenvoudige, onbewerkte vurenhouten kist gelegd. Men gooit ook een beetje aarde uit Israël in de kist als herinnering aan het beloofde land. Als de kist dicht is, wordt er een zwart kleed met de Davidster overheen gelegd.

Orthodoxe joden geloven dat als de Messias komt de doden uit hun graf zullen opstaan en van eenieder lichaam en ziel herenigd zullen worden. Om deze reden is het verplicht doden in ongeschonden staat te begraven in eeuwigdurende graven. Bij deze groep joden is crematie strikt verboden. De liberale joden daarentegen geloven niet in een wederopstanding van de doden, maar wel in een eeuwig leven voor de ziel. Crematie is bij hen wel toegestaan. De joodse wetgeving beschrijft dat joden zo snel mogelijk moeten worden begraven, liefst binnen de 24 uur. Omdat de tijd tussen het overlijden en de begrafenis zo kort is, worden er zelden rouwkaarten verstuurd. Men geeft het doodsbericht telefonisch door of soms via een advertentie in een dagblad.

Een joodse uitvaart wordt gekenmerkt door grote soberheid en verloopt volgens vaste rituelen. Het publiekelijk tonen van uitgesproken verdriet is niet toegestaan. Rouwkransen en grafbloemen zijn niet toegestaan want zij gelden alleen als overbodig uiterlijk vertoon waar de overledene niets aan heeft. Er is wel plaats voor het geven van een gift aan een liefdadig doel. Op de begraafplaats staan hiervoor twee collectebussen. De begrafenis vindt meestal plaats onmiddellijk na de religieuze wassing en begint met een rouwdienst op de begraafplaats. Alleen bij de begrafenis van een rabbijn wordt er eerst een ceremonie in de synagoge gehouden. Vroeger waren alleen mannen welkom bij de begrafenis bij de orthodoxe joden. Sinds de jaren '70 zijn ook vrouwen welkom. Wel dienen zij zich apart op te stellen, net als in de synagoge. Bij liberale joden bestaat deze scheiding niet. Tijdens de dienst staat de kist in het midden. Er worden psalmen gezongen en bijbelteksten gelezen. Daarna houdt de familie meestal een lofrede en het wordt besloten met het gebed voor de zielenrust van de dode.

Daarna laten de mannen de kist aan touwen in de grond zakken. De aanwezigen gooien, in volgorde van verwantschap, elk drie scheppen zand of aarde op de kist, tot het graf geheel bedekt is. Bij orthodoxe joden is dit enkel voor de mannen. Bij liberale joden mogen de vrouwen hier ook aan deelnemen. De schep mag niet aan elkaar doorgegeven worden maar moet eerste teruggelegd worden want het scheppen geldt als religieuze goede daad en die moet men zelfstandig uitvoeren. De ceremonie eindigt met het kaddiesj zeggen door de zoon of een andere mannelijk lid. Bij liberale joden mag dit ook door een dochter gedaan worden. Het is een lofzang voor God en heeft niet direct betrekking op de dood.

Zolang de dode boven de aarde is, dient alle aandacht gericht te zijn op het eerbetoon aan de overledene. Wanneer hij begraven is, mogen de nabestaanden gecondoleerd worden. Dit vind meestal plaats in de foyer van de begraafplaats, omdat er voor een joodse begrafenis vaak ver gereisd wordt. Het jodendom kent een rouwtijd van een jaar. Tijdens de rouwperiode zijn de rouwenden gebonden aan vele voorschriften, die zowel uiterlijk als gedrag in de verschillende fases voorleggen. Volgens traditie horen joden bijvoorbeeld de eerste zeven dagen 'sjiwwe te zitten' in het huis van de overledene. Ze moeten zich dan houden aan vaste regels en mogen het huis niet verlaten.
De hedendaagse levenswijze van joden in Nederland of België heeft ertoe geleid dat veel voorschriften en rituelen van de verschillende rouwfasen niet meer worden nageleefd.

Overleden familieleden worden door veel joden jaarlijks herdacht op de sterfdag. Men steekt die dag een gedachtenislampje aan of gaat op bezoek bij het graf. Sommige doen ook een schenking aan het goede doel.

De joodse wet schrijft voor dat elk graf gemarkeerd moeten worden met een gedenkteken. Deze grafzerk wordt meestal aangebracht aan het einde van het rouwjaar. Graven mogen niet beplant worden met bomen of struiken, noch versierd worden met bloemen. In plaats daarvan legt men bij het graf enkele steentjes op de zerk. Hiermee geven ze aan dat de gestorvene in herinnering voortleeft.

Moslims

Centraal in de islam staat de koran. Dit boek bevat de openbaringen van Allah aan de profeet Mohammed en vormt de leidraad tot het leven voor de moslims. Daarnaast bestaat er nog een tweede richtsnoer, de soenna, dit bevat duizend verhalen over het leven van Mohammed die het voorbeeld vormen. Moslims kennen naast de officiële islam verschillende aanvullende religieuze opvattingen en volksgebruiken, die verschillen van streek tot streek. Deze verschillen zien we eveneens terugkomen in de rituelen rond dood en begraven.

Het bezoeken van zieken en sterfenden behoort tot de religieuze plichten en wordt gezien als een goede daad. Het lijden tijdens de sterffase wordt gezien als een reiniging van de ziel en een beproeving van het vertrouwen van Allah. Als het levenseinde daar is, moet de persoon met zijn gezicht naar Mekka worden gelegd. Het is een religieuze goede daad dat de stervende zijn geloof in Allah nog een laatste keer uitspreekt voor hij sterft. Als de stervende dit niet meer kan, fluistert een familielid of de imam de woorden zachtjes in.

Het lichaam van een gestorvene is ritueel onrein. Het is belangrijk dat de overledene in het reine staat om voor Allah te verschijnen daarom is de rituele wassing verplicht. Deze wassing mag alleen uitgevoerd worden door moslims van hetzelfde geslacht. In principe is dit de taak van de naaste bloedverwanten, maar dit kan zorgen voor heel wat emoties of schaamte. Daardoor zijn er ook vrijwilligers of beroepswassers van de moskee die deze wassing onder leiding van de imam uitvoeren als de familie hiervoor kiest. De wassers moeten zelf ook in het reine staan, anders hebben de handelingen geen zin, daarom moeten zijn vooraf ook een rituele wassing bij zichzelf doen. Tijdens de wassing moet het gezicht naar Mekka gericht zijn en blijft het lichaam bedekt van navel tot knieën. Na de dood komt er een einde aan het verschil in sociale status: na de dood is iedereen gelijk voor Allah. Daarom worden alle moslims na de wassing gewikkeld in een eenvoudige lijkwade, bestaande uit een voorgeschreven aantal doeken van witte katoen die niet genaaid mogen worden.

Als de overledene in de kist gelegd is, vind het rituele dodengebed plaats in het rouwcentrum of in de moskee. Hoe meer moslims hieraan deelnemen des te beter het is voor de zielenheil van de overledene. De imam houdt meestal eerst een korte toespraak over de verdiensten van de overledenen en memoreert hij het gezag van Allah over leven en dood. Na afloop van het gebed stellen de mannen zich op in een rij om de aanwezige mannelijke familieleden te condoleren.
Vrouwen zijn in de meeste kringen niet welkom bij het dodengebed en de begrafenis. Dit omdat het in vele landen een oude traditie is dat vrouwen de dode luid bewenen. Dit verhoogt het aanzien van de overleden persoon. Maar het verstoort volgens de islam de rust van de dode en wordt daarom als afkeurenswaardig beschouwd. In sommige kringen mogen vrouwen wel aanwezig zijn, maar dan nemen zij plaats in een aparte ruimte.

Een dode moet zo snel mogelijk begraven worden, liefst binnen de 24 uur. Moslims zijn verplicht hun doden in ongeschonden staat te begraven. Dit heeft te maken met de werderopstandingsgedachte. Crematie is daarom strikt verboden bij de moslims. Dit heeft te maken met respect voor het lichaam en wordt gezien als associatie met de hel. Moslims moeten begraven worden op een islamitische begraafplaats in een eeuwigdurend graf. Grafbloemen zijn uit den boze, zij worden gezien als verspilling die de dode niet ten goede komt. Een moslimbegrafenis wordt uitgevoerd door mannen en behoort tot de collectieve religieuze plichten. Vrouwen bezoeken het graf als de mannen vertrokken zijn. Wanneer de kist op de begraafplaats aankomt wordt deze door mannen gedragen. Over de kist wordt een groen baarkleed met koranteksten bedrukt over de kist gelegd. De kist wordt dan met touwen in de grond gelaten. Daarna scheppen de mannen om de beurt het graf dicht. Net als bij de joden moet iedereen de schep zelf oppakken. Tot slot reciteert iedereen samen met de imam de geloofsbelijdenis.

Heel wat moslims, vooral Turken en Marokkanen, kiezen er nog voor om begraven te worden in het moederland. Dit gebeurt vanuit de gedachte dat men terug zou keren en daarom overleden familieleden niet achterlaat in het vreemde land.

Volgens de islam mag de rouwtijd maar drie dagen duren. Tijdens deze dagen heeft men de kans familieleden te troosten en te condoleren. Na deze dagen is dit ongepast, omdat familieleden niet mogen blijven herinnerd worden aan het verlies. Er mag niet lang om de overleden persoon worden gerouwd omdat moslims dienen te aanvaarden dat het de wil van Allah is. Tijdens de drie rouwdagen worden nabestaanden thuis bezocht. Mannen en vrouwen zitten dan in aparte ruimtes. Traditiegetrouw nemen rouwbezoekers levensmiddelen mee om bij te dragen in de kosten die vele gasten met zich meebrengen.
In praktijk zien we veel dat deze driedaagse rouw vrijwel bij alle moslims wordt gelengd tot veertig dagen. Tijdens de veertigdaagse rouwperiode komen mannen op vaste tijdsstippen samen in de moskee of thuis om de koran te lezen. Hoe vaker dit gebeurt, des te meer zegeningen dit voor de overledene oplevert. De nabestaanden moeten in de naam van de overledene aalmoezen geven aan het goed doel. Op die manier worden de zonden van de dode kwijtgescholden en maakt hij meer kans om in het paradijs te komen.

We zien dat er veel verschillen zijn tussen de manieren waarom verschillende godsdiensten omgaan met geloof. Er gelden andere rituelen en tradities, maar we zien daarnaast ook rituelen of tradities in verschillende geloven terugkomen. Ik vind het erg belangrijk om je als leerkracht te informeren over de verschillende geloven en hoe deze omgaan met bepaalde situaties, zoals bijvoorbeeld de dood. In je klas zitten kinderen met een verschillende achtergrond en dus ook verschillende religieuze achtergronden. Wanneer we deze kinderen willen steunen in hun groeiproces moeten we op de hoogte zijn van rituelen en tradities uit hun thuissituaties. We moeten er als leerkracht begrip en respect voor opbrengen. Maar we kunnen kinderen ook uitleggen waarom iets gebeurt wanneer we ons hebben geïnformeerd. Op die manier kunnen we angsten bij kinderen wegnemen want wanneer ze iets begrijpen neemt de angst voor iets af.

STAP 4: Meer informatie over Claire Vanden Abbeele

Naar aanleiding van wat ik in het artikel las over Claire Vanden Abbeele ben ik wat verder over haar gaan opzoeken. Ik las op haar website dat ze een kunstenares, auteur en therapeute is die gespecialiseerd is in verliesverwerking. Ik las ook dat ze al enkele prijzen gekregen heeft waaronder ‘De Pluim’ van de Koning Boudewijnstichting. Daarnaast werkte ze ook mee aan de workshop ‘Werken met de eigen kracht van mensen’ van het Prinses Mathildefonds.

Daarnaast las ik dat ze de oprichtster is van vzw De Verbinding. Dit is een vereniging die werkt rond wat er in mensen leeft aan pijn en verdriet maar daarnaast ook aan mooie herinneringen en dromen. Ze wil mensen nabij laten zijn voor elkaar. Er worden jaarlijks enkele ontmoetingsdagen georganiseerd waarin creatief aan de slag wordt gegaan met mensen door middel van schilderen, kleien, tekenen maar ook door gesprek. Lotgenoten kunnen elkaar hier ontmoeten.

Ik las ook dat Claire Vanden Abbeele zelf schildert en tentoonstelt in binnen- en buitenland. Haar schilderen gaan meestal over het mysterie van het leven, liefde en de dood. Daarnaast verschenen er ook heel wat boeken van haar, bijvoorbeeld: Herinneringen aan een geliefde, Nu jij er niet meer bent, etc.

Daarnaast kwam ik ook te weten dat Claire Vanden Abbeele ook gedichten schijf. Ik las enkele gedichten van haar en wou er graag een met jullie delen. Het gedicht raakte me omdat het sterk vertolkt wat ik voel wanneer ik denk aan Marieke (het kleutertje dat in mijn basisschool plots overleed in een auto-ongeluk). Ik vind dat Claire Vanden Abbeele op een zeer mooie manier vertolkt hoe heel wat mensen zich voelen wanneer ze een dierbare verliezen.

Tussen nu en toen

gonst het eerste woord

Liefde

ik kan het zo oprapen

en er eindeloos in wonen

(Uit: Er zijn voor jou, Lannoo)

STAP 4: Rouw en verlies: het kind moet voelen dat het tegenover iemand staat die ook weet wat pijn en verdriet is

Ik las het artikel: Depondt, L. (2007) Rouw en verlies: het kind moet voelen dat het tegenover iemand staat die ook weet wat pijn en verdriet is. Kleuters en ik: ervaringsgericht werken met jonge kinderen, Jrg. 23 nr. 3, pag. 11-14

In het artikel wordt verteld dat het goed is om kinderen kansen te geven tot creatieve expressie na verlies of pijn. Kinderen kunnen nog niet altijd verwoorden wat ze voelen en daarbij kan het bijvoorbeeld helpen om ze te laten schilderen, tekenen, etc. Kinderen hebben het op manier makkelijker om over hun gevoelens en gedachten te communiceren. Maar wanneer we met kinderen werken die met verlies of pijn geconfronteerd werden, moeten we verder denken dat alleen schilderen of tekenen. In het artikel wordt gezegd dat kinderen hun emoties ook kwijt kunnen door bijvoorbeeld onbelemmerd te kloppen op klei, muziek te maken, etc. In het artikel zegt men dat kunstzinnig werken veilig is, want je hoeft niet te praten over jezelf maar toch kan je je wel uiten.
In het artikel haalt men ook aan dat het belangrijk is om kinderen te laten praten over wat er bijvoorbeeld op zijn tekening staat. Het is belangrijk dat je het kind jou wegwijs laat maken op zijn tekening en er zelf geen betekenis aan gaat koppelen. Als je er zelf een betekenis aan gaat koppelen, krijgt het kind er de kans niet meer toe. Je kan een kind zijn gevoelens en gedachten leren kennen door het zelf te laten vertellen.

In het artikel worden ook enkele praktische tips gegeven. Er worden teveel tips gegeven om ze hier allemaal op te sommen, daarom heb ik ervoor gekozen om enkele tips die ik zeker wil meenemen naar mijn latere klaspraktijk te selecteren.
Tips die ik zeker meeneem:
- Een kind zal zich op openstellen in een sfeer van vertrouwen en verbondenheid. Dit zijn twee waarden waar ik zelf erg veel belang aan hecht. Het zijn waarden die volgens mij centraal staan in een klas die goed functioneert. Het zijn dan ook waarden die ik zeker wil realiseren in mijn latere klas.
- Het is belangrijk om te blijven informeren of het gaat met het kind, ook als het zich afsluit. Het is belangrijk om niet te gaan (thera)peuteren. Wel is het belangrijk om je medeleven te blijven tonen ten opzichte van het kind en te laten merken dat je er bent voor het kind. Het is noodzakelijk om het kind te laten aanvoelen dat je af weet van zijn verdriet. Op die manier kan het kind zich op na een bepaalde tijd klaar voelen om zijn verdriet te verwerken.

In het artikel stonden ook nog enkele interessante boeken vermeld van Claire Vanden Abbeele. Zij is kunstenares, dichtster, hulpverlener en auteur. Daarnaast stond er ook een verwijzing naar haar website.